De huwelijksnacht van Tobias en Sarah / Jan Steen

De vertaling

Tony Bloem

We zijn hier bij Museum Bredius in Den Haag. Dit was het woonhuis van Abraham Bredius. De familie was welgesteld en hun huis staat recht tegenover het Binnenhof.
Abraham Bredius droomde van een carrièrre als pianist. En toen dit niet lukte, raadde zijn vader hem aan een grote kunstreis door Europa te maken. Zo werd zijn interesse gewekt voor de schilderkunst en werd hij kunstkenner en verzamelaar van vooral schilderijen van Nederlandse meesters uit 17^de eeuw. Bredius schreef verschillende artikelen over het verzamelen van schilderijen. Kom, we gaan kijken.

Bredius verzamelde schilderijen uit 17^de eeuw waaronder werken van Rembrandt en Jan Steen. Voor zijn verzameling kocht hij zes schilderijen van Jan Steen. Jan Steen is een van de bekendste schilders uit de 17^de eeuw. Hij trouwde met de dochter van een andere beroemde Haagse schilder, Jan van Goyen. Jan Steen schilderde graag levendige en wat rommelige taferelen uit het dagelijks leven. Op zijn schilderijen kun je zien hoe het er in die tijd aan toeging, op een bruiloft, op de kermis, bij de boeren in de herberg of in z’n eigen gezin. Zijn familie gebruikte hij vaak als model en zichzelf ook, dan hoefde hij geen modellen te betalen, want veel geld had de schilder niet.
Veel van Jan Steen‛s schilderijen verbeelden oude Nederlandse spreekwoorden. Een spreekwoord over hemzelf gebruiken we nog wel. Als het ergens erg rommelig is zeggen we ‘Het is daar een huishouden van Jan Steen!’

Museum Bredius bezit een bijzonder schilderij, ‘De huwelijksnacht van Tobias en Sarah’.
Dit schilderij is zo bijzonder omdat het vroeger uit twee delen bestond. Het linker gedeelte was van Abraham Bredius. Het rechter gedeelte was in bezit van het Centraal Museum in Utrecht.
Het schilderij vertelt een geschiedenis uit de bijbel. In de 17^de eeuw was een verhaal uit de bijbel vaak het onderwerp in de schilderkunst. Deze geschiedenis is uit het boek Tobias. Het verhaal gaat als volgt: Tobias is op reis en hij ontmoet een engel. Tobias weet niet dat hij een engel is. Deze engel vertelt aan Tobias dat langs hun route een meisje woont, Sarah, en dat zij voor hem een goede vrouw zou kunnen zijn. Tobias gelooft wat hij zegt en brengt haar een bezoek. Sarah‛s vader bekijkt Tobias en heeft een goede indruk van hem. Sarah en Tobias worden verliefd op elkaar. Vader geeft zijn toestemming om te trouwen maar hij waarschuwt Tobias er wel voor dat Sarah al zeven keer eerder probeerde te trouwen en dat tijdens de huwelijksnacht steeds een duivel haar huwelijkspartner doodde! Nu komt de engel tussenbeide en hij vertelt Tobias dat hij de lever en het hart van de vis die ze eerder gevangen hebben, moet meenemen. Tijdens de huwelijksnacht moet hij het hart en de lever verbranden.
Na een geweldig huwelijksfeest valt de avond en dan is er de huwelijksnacht. Maar éérst, voor ze naar bed gaan, steekt Tobias de lever en het hart in een schaal in brand. Niet veel later komt de duivel opdagen, maar bij het ruiken van de rookwolken vlucht hij weg. De engel zet meteen de achtervolging in tot ver in Egypte. Daar bindt hij de duivel vast aan een boom. De volgende dag zijn Tobias en Sarah dolblij dat ze het avontuur overleefd hebben!
In die tijd was het gebruikelijk om gebeurtenissen die op verschillende plaatsen en tijden waren gebeurd, allemaal tegelijk af te beelden. Kijk, hier heb je schaal met smeulende resten van het hart en de lever. Tegelijkertijd zie je dat de engel de duivel pakt. En de volgende ochtend zijn Tobias en Sarah blij en loven de Heer in de hemel. Oók op datzelfde moment.

Abraham Bredius heeft het schilderij nooit gezien zoals het nu in het museum hangt. Pas na zijn dood werd besloten om de twee delen weer samen te stellen tot één schilderij. De erfgenamen van het rechterdeel wilden later hun deel terug. Moest het schilderij dan weer in tweeën geknipt worden? Maar nee, na lange discussies besloot de rechter dat het schilderij één geheel moest blijven.

Bredius heeft de twee delen die samen één schilderij vormen, dus nooit gezien. In 1996 hebben restauratoren van het Gemeentemuseum in Den Haag de beide delen van het schilderij aan elkaar gezet.

Tony Bloem

‘Waarom zijn die twee losse delen weer bij elkaar gebracht tot één geheel?’

Wietse van den Noort

‘Dit zijn de twee stukken. Dit kleine deel was in Den Haag, bij de particuliere verzamelaar Bredius. Dit andere deel hing in het Centraal Museum Utrecht en was het bezit van de Rijksdienst van Nederland.
Op een gegeven moment, in de jaren vijftig, is ontdekt dat deze twee schilderijen eigenlijk bij elkaar horen. Maar dat was niet zo voor de hand liggend om dat te ontdekken, omdat op dit deel de vleugel was weggeschilderd en ook de dolk, het wapen van de engel, was weggeschilderd.
Een kunsthistoricus heeft dat ontdekt en die dacht: “Wat zonde dat die twee stukken zo verspreid in Nederland hangen, en waarom kunnen die niet samengevoegd worden”!
En toen is hier, in dit atelier de vraag gesteld: “Zouden jullie daar voor voelen. Zien jullie daar kans toe...?”’

‘Ja, dit ben ik en dit is mijn collega Jan Venema. En we zijn bezig met het retoucheren van de kleine schades in het schilderij.
Je ziet hier twee stokken. Die stokken steunen tussen pinnetjes waardoor de stok niet kan bewegen en wij hangen met de pink aan de stok. Ik ben rechtshandig.
Zo kan je heel nauwkeurig werken, en met een loepbril kun je op de vierkante millimeter nauwkeurig gekleurde vernis aanbrengen waardoor je het doek exact kunt restaureren.
Mijn collega Venema is heel erg bezig geweest met de rook.
Hij heeft allerlei schetsen gemaakt. Ontwerpschetsen, van het kan zùs geweest zijn, het kan zò geweest zijn. Op een gegeven ogenblik hebben we de beslissing genomen we gaan het zò doen en ik heb vervolgens de vleugel van de engel aangepakt. Dat is het onderdeel waar ik heel intens mee bezig ben geweest. Ik heb studies gemaakt van vleugels van grote zeemeeuwen in het Museon’.

‘Hier zie je dat die hele hoek er uit is. En mijn collega heeft een studie gemaakt van dolkvormen uit de 17^de eeuw dus die kon toen weer heel veilig de dolk uit die tijd aan de engel bevestigen’.

‘Er waren twee eisen aan die restauratie, alles moest precies gedocumenteerd worden, en alles moest er uiteindelijk weer afgehaald kunnen worden. Dat heet in het vak reversibel. Je moet weer terug kunnen naar de oorsprong’.

‘Dit is het formaat dat het ooit geweest is.
Dus dit is weg, dit is weg, dit is ook weg.
Dit is weg, dit is ook weg.
Vandaar dat die stoel... die staat er heel fragmentarisch op, maar voor een deel’.

Tony Bloem

‘En de staart van die hond is verdwenen’

Wietse van den Noort

‘Ja, de staart van die hond is verdwenen, die is weg’

Museum Bredius is een klein museum, maar wel heel interessant. De openingstijden van het museum zijn van dinsdag tot zondag van 11.00 tot 17.00 uur. Tot ziens!